Αλήθειες και μύθοι για την αυτοκτονία – Συνέντευξη στη LIFO
Συνέντευξη της ψυχολόγου Ντόροθυ Γαρώνη και της κλινικής ψυχολόγου Τζίνας Κεφάλα από το Κέντρο Ημέρας για την πρόληψη της Αυτοκτονίας της «Κλίμακα», στη LIFO και τον Ευθύμιο Σαββάκη.
Παγκοσμίως, το στίγμα αποτελεί μία πραγματικότητα για τους ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές και, όπως και οι ίδιοι αναφέρουν, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια για μία ολοκληρωμένη και ικανοποιητική ζωή. Όλοι μας έχουμε μία εικόνα του ψυχικά ασθενούς. Οι περισσότερες, όμως, από τις απόψεις και τις ερμηνείες μας, έχουν διαστρεβλωθεί μέσα από βαθιά εδραιωμένες κοινωνικές πεποιθήσεις. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ως αντανάκλαση της κοινωνίας, έχουν συμβάλλει σημαντικά στη διατήρηση αυτής της διαστρεβλωμένης άποψης για την ψυχική ασθένεια. Το στίγμα, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που σχετίζονται με την ψυχική ασθένεια, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα, τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς όσο και για τις οικογένειές τους. Οι συνέπειες του στίγματος είναι πολλαπλές και πολυεπίπεδες. Η έλλειψη πόρων για υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η κοινωνική απομόνωση του ατόμου με ψυχική διαταραχή, οι αρνητικές επιπτώσεις στην πορεία της νόσου είναι μόνο μερικά από τα παραδείγματα των συνεπειών της μη κατανόησης και του στιγματισμού της ψυχικής ασθένειας.
Είναι προφανές και επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι σε συνθήκες κοινωνικοοικονομικής κρίσης, όπου οι (δημόσιες και ιδιωτικές) δαπάνες για την υγεία μειώνονται και οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες εντείνονται, οι επιπτώσεις στην υγεία του πληθυσμού είναι ιδιαίτερα δυσχερείς. Η οικονομική κρίση και η σχετική πολιτική ανταπόκριση σε αυτήν αποτελούν σημαντικό παράγοντα επίδρασης στη δημόσια υγεία γενικότερα, και στον άξονα των ψυχικών διαταραχών, των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών και της αυτοκτονίας ειδικότερα.
Η κατάθλιψη παρουσιάζει διακυμάνσεις μπορεί να είναι ήπια, μέσης βαρύτητας και σοβαρή, αναλόγως της βαρύτητας των συμπτωμάτων. Συνήθως, ο ασθενής υποφέρει από μείωση της ενεργητικότητάς του, αυξημένη κόπωση, ανηδονία, ψυχοκινητική επιβράδυνση, απώλεια της γενετήσιας ορμής, μπορεί να παραμελεί την εμφάνιση του και την προσωπική του υγιεινή κ.λπ.. Η δυνατότητα ικανοποίησης, ευχαρίστησης και συγκέντρωσης ελαττώνονται ενώ ο ύπνος και η όρεξη διαταράσσονται. Συχνά είναι παρούσες ιδέες αυτομομφής και αναξιότητας ενώ στα σοβαρά καταθλιπτικά επεισόδια μπορεί να εμφανιστούν και ψυχωσικά συμπτώματα.
Πρέπει να γίνει σαφές ότι δεν αυτοκτονεί όποιος έχει κατάθλιψη. Επίσης, όχι μόνο η κατάθλιψη αλλά και άλλες ψυχικές διαταραχές μπορεί να συμβάλλουν στην αυτοκτονία. Όπως αναφέραμε η κατάθλιψη παρουσιάζει διακυμάνσεις. Ένα σοβαρό καταθλιπτικό επεισόδιο που δεν αντιμετωπίζεται κατάλληλα και ο ασθενής δε λαμβάνει επαρκή θεραπεία, μπορεί να έχει άσχημη εξέλιξη. Σημαντικό ρόλο παίζει το υποστηρικτικό πλαίσιο του πάσχοντα, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά στην αναζήτηση βοήθειας και θεραπείας της νόσου.
Η αυτοκτονία αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που δεν μπορεί να αποδοθεί σε μονοδιάστατα αίτια. Το 90-95% των αυτοχείρων πάσχει από κάποια ψυχική διαταραχή (κατάθλιψη, σχιζοφρένεια, εξάρτηση από το αλκοόλ και άλλες ουσίες, διαταραχές προσωπικότητας, κα). Ταυτόχρονα όμως τα στρεσογόνα γεγονότα ζωής (συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης) κινητοποιούν την ευαλωτότητα και μπορούν να οδηγήσουν σε ακραίες συμπεριφορές. Οι άνθρωποι που αυτοκτονούν συχνά βιώνουν σημαντικές απώλειες στη ζωή τους (π.χ. απώλεια αγαπημένου προσώπου λόγω θανάτου ή χωρισμού, απώλεια εργασίας, απώλεια ρόλου, συνταξιοδότηση, ή ακόμη απώλεια αξιοπρέπειας, π.χ. σε περίπτωση δημόσιου διασυρμού). Αισθάνονται ότι βρίσκονται σε αδιέξοδο, αδυνατούν να βρουν εναλλακτικές λύσεις και να ελπίσουν σε ένα μέλλον όπου το πρόβλημα θα έχει ξεπεραστεί. Το συναίσθημα της απελπισίας είναι συχνό, όπως και αυτό της προσωπικής αποτυχίας και ενοχής. Συνήθως νιώθουν επίσης βαθιά θλίψη ή θυμό ενώ παράλληλα ένα σημαντικό ποσοστό έχει αποπειραθεί να αυτοκτονήσει και στο παρελθόν.
Ένας ευρέως διαδεδομένος μύθος είναι ότι «αυτοί που εκφράζουν την πρόθεση τους να πεθάνουν δεν πρόκειται να το κάνουν». Ωστόσο η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων που πέθανε από αυτοκτονία είχε δώσει σημάδια στο περιβάλλον του και γι’ αυτό το λόγο πρέπει πάντα να παίρνουμε στα σοβαρά κάποιον που λέει ότι «σκέφτεται να βάλει τέλος στη ζωή του» ή/και εμφανίζει κάποιο από τα παρακάτω λεκτικά και εξωλεκτικά σημεία: Είναι πολύ θλιμμένος, ανήσυχος ή βρίσκεται σε πανικό, κλείνεται στον εαυτό του, απομονώνεται, δυσκολεύεται στις σχέσεις του με την οικογένεια και τους φίλους του, χάνει το ενδιαφέρον του για δραστηριότητες που πριν τον ευχαριστούσαν, πέφτει η απόδοσή του στη δουλειά ή το σχολείο, αλλάζει η συμπεριφορά του (γίνεται απαισιόδοξος, ευερέθιστος, απαθής ή εμφανίζει οποιαδήποτε ξαφνική αλλαγή στη συμπεριφορά), μιλά για το θάνατο ή για την αυτοκτονία, αναζητά θανατηφόρα μέσα (όπλα, χάπια κλπ), αλλάζουν οι διατροφικές του συνήθειες (έχει αυξημένη όρεξη για φαγητό ή αντίθετα έχει μειωμένη όρεξη και χάνει βάρος), αλλάζουν οι συνήθειες του ύπνου του (έχει αϋπνία ή υπνηλία), αισθάνεται ενοχή, ντροπή, αναξιότητα, αισθάνεται απελπισμένος, αβοήθητος, παγιδευμένος, έχει την ξαφνική επιθυμία να τακτοποιήσει προσωπικές υποθέσεις (π.χ. συντάσσει τη διαθήκη του), χαρίζει προσωπικά του αντικείμενα. Σε περίπτωση που παρατηρήσουμε αυτά τα σημάδια στη συμπεριφορά ενός δικού μας ανθρώπου πρέπει να απευθυνθούμε το συντομότερο δυνατό σε κάποιον ειδικό (ψυχολόγο ή ψυχίατρο).
Πρέπει να παίρνουμε πάντα στα σοβαρά τα αυτοκαταστροφικά σχόλια. Όταν ένας άνθρωπος αναφέρει ότι σκέπτεται την αυτοκτονία πρέπει πάντα να αντιμετωπίζουμε αυτά τα σχόλια με σοβαρότητα. Η υπόθεση ότι ο άνθρωπος αυτός επιδιώκει μόνο την προσοχή μας είναι ένα πολύ σοβαρό και ενδεχομένως καταστρεπτικό, λάθος. Ζητήστε την βοήθεια ειδικών άμεσα.
Πολλές φορές η οικογένεια και το οικείο περιβάλλον του αυτοκτονικού ατόμου υποτιμούν τα συμπτώματα και αντίστοιχα υπερεκτιμούν τις δυνατότητες τους για παροχή υποστήριξης και βοήθειας. Δυστυχώς, η αγάπη μόνο δεν μπορεί να σώσει τη ζωή ενός αυτοκτονικού ατόμου, όπου είναι απαραίτητη η εξειδικευμένη παρέμβαση από ειδικό.
Παγκοσμίως, οι άντρες αυτοκτονούν συχνότερα από τις γυναίκες, ωστόσο οι γυναίκες πραγματοποιούν περισσότερες απόπειρες. Υπάρχουν αρκετές πιθανές εξηγήσεις γι’ αυτή την αντίφαση. Μια από αυτές είναι ότι οι άντρες χρησιμοποιούν πιο βίαιες μεθόδους, όπως είναι ο απαγχονισμός, τα πυροβόλα όπλα κλπ. Αντίθετα οι γυναίκες χρησιμοποιούν συνήθως μεθόδους με μικρότερη θανατηφόρο δυνατότητα.
Στους άντρες, ο αριθμός των θανατηφόρων αποπειρών αυξάνει μετά τα 45 έτη και στις γυναίκες μετά τα 55 έτη. Τα ηλικιωμένα άτομα αποπειρώνται πιο σπάνια από τα νεότερα, αλλά οδηγούνται συχνότερα στο θάνατο. Σε γενικές γραμμές, οι άντρες και οι ηλικιωμένοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να πραγματοποιήσουν απόπειρες με θανατηφόρα έκβαση.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση των αυτοκτονιών στην εφηβεία και την πρώιμη ενήλικο ζωή. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σε πολλές χώρες του κόσμου, η αυτοκτονία είναι η τρίτη αιτία θανάτου στις ηλικίες 15-24 ετών, μετά τα ατυχήματα και τις ανθρωποκτονίες.
Στην εφηβεία η αυτοκτονία είναι συχνά μια παρορμητική πράξη. Πολλές φορές οι απόπειρες των εφήβων είναι μια κραυγή για βοήθεια και μια προσπάθεια να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του περιβάλλοντός τους. Ωστόσο, αυτό δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να τραυματιστούν σοβαρά ή να πεθάνουν.
O γάμος και τα παιδιά μειώνουν σημαντικά τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Αντίθετα, η μοναχική διαβίωση και η κοινωνική απομόνωση αυξάνουν τον κίνδυνο.
Η εργασία ασκεί προστατευτική επίδραση, ενώ η ανεργία αυξάνει τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Αυτό ενδεχομένως οφείλεται και στα συνοδά προβλήματα της ανεργίας (τη φτώχεια, τον κοινωνικό αποκλεισμό, τα οικογενειακά προβλήματα, την απελπισία που νιώθει ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να βρει δουλειά ή που χάνει τη δουλειά του).
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ο κυριότερος παράγοντας που αυξάνει τον κίνδυνο αυτοκτονίας είναι η ύπαρξη ψυχικής διαταραχής. Το 90-95% των ανθρώπων που αυτοκτονούν ή αποπειρώνται ν’ αυτοκτονήσουν έχουν κάποια ψυχική διαταραχή. Σε ποσοστό περίπου 80% πάσχουν από κατάθλιψη ή άλλη διαταραχή του συναισθήματος. Άλλες ψυχικές διαταραχές που σχετίζονται με την αυτοκτονία είναι η σχιζοφρένεια, η χρήση ουσιών, ο αλκοολισμός, οι διαταραχές προσωπικότητας (ιδίως η αντικοινωνική και η μεθοριακή), η διαταραχή πανικού κα. Ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι δεν αυτοκτονούν ούτε γίνονται αυτοκαταστροφικοί όλοι οι ασθενείς με ψυχικές διαταραχές, καθώς σε μια τέτοια βίαιη πράξη συνηγορούν και αλληλεπιδρούν μια πληθώρα παραγόντων, ψυχολογικών, κοινωνικών, βιολογικών, πολιτιστικών, κ.ο.κ. Συνεπώς η αυτοκτονία δεν μπορεί να ειδωθεί και να αιτιολογηθεί μόνο υπό το πρίσμα της εκδήλωσης μιας ψυχικής διαταραχής.
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου τα ποσοστά αυτοκτονιών αυξάνονται μετά από εκτεταμένη, διεξοδική αναφορά των ΜΜΕ σε αυτοκτονίες διάσημων προσώπων, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για άτομα σεβαστά από το κοινό. Στις περιπτώσεις μάλιστα όπου η κάλυψη είναι έντονη, με όρους εντυπωσιασμού, είναι ιδιαίτερα πιθανό άτομα με αυξημένη ευαλωτότητα να επιδείξουν μιμητικές συμπεριφορές. Επίσης, συχνά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης περιγράφουν μιαν αυτοκτονία χωρίς όμως αυτό να συνηχεί με την πραγματικότητα. Η αυτοκτονία δεν θα πρέπει να υπεραπλουστεύεται. Παρά την ειδησεογραφική αξία που μπορεί να έχει, η λεπτομερής περιγραφή μιας αυτοκτονίας (τόπος, τρόπος κλπ.) έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να οδηγήσει σε μιμητικές συμπεριφορές. Η ΚΛΙΜΑΚΑ έχει επιμεληθεί της ελληνικής έκδοσης των οδηγιών του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για το πώς θα πρέπει τα ΜΜΕ να αναφέρονται σε θανάτους από αυτοκτονία και έχει διανείμει το σχετικό εγχειρίδιο σχεδόν σε όλα τα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα της χώρας.
Το 95% των αυτοκτονιών θα μπορούσε να προληφθεί. Η ενεργοποίηση των οικείων, συγγενών και φίλων του εν δυνάμει αυτόχειρα μπορεί πραγματικά να αποβεί σωτήρια και η γνώση και αναγνώριση των προειδοποιητικών σημείων και συμπτωμάτων μπορεί να σώσει ζωές. Αυτό το μήνυμα θέλουμε να περάσουμε και μέσα από μια σειρά δράσεων που έχουμε προγραμματίσει για την 10η Σεπτεμβρίου, την Παγκόσμια Ημέρα για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας.