Επεκτεινόμενη αυτοκτονία: Ανθρωποκτονία συντρόφου ακολουθούμενη από αυτοκτονία του θύτη
Ως επεκτεινόμενη αυτοκτονία ή ως ανθρωποκτονία – αυτοκτονία (βιβλιογραφικά αναφέρεται ως «homicide – suicide») ορίζεται ως η πράξη δολοφονίας ενός ή περισσοτέρων ατόμων που ακολουθείται από αυτοκτονία του θύτη έπειτα από σύντομο χρονικό διάστημα (συνήθως εντός 24ωρου αλλά μπορεί να λάβει χώρα και μετά από εβδομάδες) μετά από το συμβάν.
Η επεκτεινόμενη αυτοκτονία αν και παρουσιάζεται σπάνια, εντούτοις, αποτελεί μείζον ζήτημα δημόσιας υγείας με πολλαπλές διαστάσεις και πολυάριθμες συνέπειες σε ατομικό, κοινοτικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Ο επιπολασμός των ανθρωποκτονιών – αυτοκτονιών στις Η.Π.Α. είναι 0,27 με 0,38 θανάτους ανά 100.000 άτομα. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα στοιχεία του Παρατηρητηρίου Αυτοκτονιών του Κέντρου Πρόληψης Αυτοκτονίας της ΚΛΙΜΑΚΑ σημειώνονται 5 έως 9 ανθρωποκτονίες – αυτοκτονίες ανά έτος ενώ μέσα στο 2021 καταγράφηκε αύξηση των περιστατικών αυτών σε σχέση με τον συνηθισμένο αριθμό που καταγράφονταν το διάστημα προ – πανδημίας. Η πλειοψηφία των αυτοχείρων ήταν άντρες ηλικίας 45 – 49 ετών και η πιο συχνή μέθοδος τόσο για την δολοφονία του θύματος όσο και για την αυτοκτονία του θύτη ήταν η χρήση όπλου.
Φαίνεται πως η επεκτεινόμενη αυτοκτονία έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από την αυτοκτονία και την ανθρωποκτονία ως ξεχωριστές οντότητες. Η ανθρωποκτονία συζύγου ή συντρόφου ακολουθούμενη από αυτοκτονία του θύτη αποτελεί το 50% με 75% των επεκτεινόμενων αυτοκτονιών και χωρίζεται σε κατηγορίες που διαφοροποιούνται ανάλογα με το κίνητρο και το προφίλ των ανθρώπων που τις πραγματοποιούν.
Η πρώτη κατηγορία αφορά την ανθρωποκτονία του/της συντρόφου με εκλυτικούς παράγοντες ζητήματα που αφορούν τις διαπροσωπικές σχέσεις (συνήθως πρόσφατος χωρισμός ή επαπειλούμενη εγκατάλειψη από τον/την σύντροφο). Σε αυτήν την κατηγορία οι θύτες είναι συνήθως άντρες (30 με 40 ετών ή μεγαλύτεροι) έγγαμοι ή πρόσφατα διαζευγμένοι και οι παράγοντες κινδύνου αποτελούν η ψυχοπαθολογική ευαλωτότητα του ατόμου (συνήθως συνυπάρχει κατάθλιψη ή/και προϋπάρχοντα παρανοϊκά στοιχεί προσωπικότητας ενώ είναι πιο σπάνια η παρουσία ψυχωτικής συμπτωματολογίας) το ιστορικό έκθεσης σε βίαια ή τραυματικά γεγονότα ζωής, η κατάχρηση ουσιών/αλκοόλ, το ιστορικό παραβατικότητας και η χρήση βίας ή εμπλοκής με τον νόμο στο παρελθόν, ιστορικό χαοτικών ή/και κακοποιητικών συντροφικών σχέσεων, το ιστορικό αποπειρών αυτοκτονίας καθώς και η πρόσβαση σε θανατηφόρα μέσα. Χρειάζεται, ωστόσο, να επισημανθεί ότι ακόμη δεν έχει διερευνηθεί πλήρως ο ρόλος της γενετικής σε άτομα με τα ανωτέρω χαρακτηριστικά η επίδραση της οποίας είναι καθοριστική.
Συνήθως το κίνητρο του θανάτου αποτελεί η εκδίκηση ή η τιμωρία του θύματος και κατ’ επέκταση του θύτη ενώ τις περισσότερες φορές το άτομο έχει εκδηλώσει την πρόθεσή του να αυτοκτονήσει κατ’ αυτόν τον τρόπο στον περίγυρό του.
Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει την επεκτεινόμενη αυτοκτονία ενός ατόμου που βάζει τέλος στην ζωή του συντρόφου του με στόχο την ανακούφιση του από μία χρόνια σωματική ασθένεια ή αναπηρία καθώς και την ανακούφιση του ίδιου από την αβάσταχτη καθημερινότητα που βιώνει. Η πλειοψηφία αυτών των θανάτων συμβαίνει εντός οικίας και οι αυτόχειρες είναι συνήθως ηλικιωμένοι άντρες. Σε ποσοστό άνω του 40% οι θύτες παρέχουν μακροχρόνια φροντίδα στον σύντροφό τους και συνήθως επιθυμούν να ανακουφίσουν τους συντρόφους τους από τον πόνο που αισθάνονται, ωστόσο στο 70% των περιπτώσεων η αυτοκτονία ήταν το αρχικό κίνητρο των ατόμων. Σύγχρονες μελέτες στο πεδίο της αυτοκτονίας και των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών δείχνουν πως σε φροντιστές ατόμων με νευροεκφυλιστικές ασθένειες (π.χ. νόσος Alzheimer) ο αυτοκτονικός κίνδυνος είναι υψηλότερος σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό.
Η επεκτεινόμενη αυτοκτονία αποτελεί μία τραγωδία τόσο για την κοινότητα στην οποία διαβιεί το άτομο όσο και για την πολιτεία. Δεδομένης της κάλυψης που λαμβάνουν τέτοια περιστατικά από τα ΜΜΕ κρίνεται απαραίτητη η υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών δημοσιοποίησης τέτοιων ειδήσεων, λαμβάνοντας υπόψη, εκτός των άλλων, την συμβολή τους σε σχέση με την κινητοποίηση αντίστοιχων μιμητικών συμπεριφορών. Παρά τις επανειλημμένες συστάσεις του Κέντρου Πρόληψης Αυτοκτονίας με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας σε πολλά δημοσιεύματα αναγράφονται ανυπόστατες αναφορές και συσχετίσεις που έχουν ως αποτέλεσμα την διαιώνιση εσφαλμένων αντιλήψεων γύρω από την αυτοκτονία και την ψυχική ασθένεια καθώς και την ενίσχυση του στίγματος. Τα ΜΜΕ οφείλουν να αποτελέσουν μέσο ορθής ενημέρωσης του κοινού για την αυτοκτονία παρέχοντας πληροφορίες για πηγές βοήθειας που θα παροτρύνουν τους ανθρώπους που βιώνουν παρόμοιες καταστάσεις να αναζητήσουν βοήθεια.
Επιπρόσθετα, η διεξαγωγή μίας ολοκληρωμένης ψυχολογικής αυτοψίας σε τέτοιου είδους περιστατικά μπορεί να συμβάλλει στην κατανόηση του ατόμου που αυτοκτόνησε (παρέχοντας π.χ. εκτενείς πληροφορίες για την ψυχική του κατάσταση, τα προβλήματα που αντιμετώπιζε, την προσωπικότητά του κ.α.), να προσφέρει ακριβή και ασφαλή συμπεράσματα σε σχέση με τις ακολουθίες που οδήγησαν στον θάνατο να αναδείξει τα αίτια της αυτοκτονίας αλλά και τις ενδεχόμενες ευθύνες που εμπλέκονται σε σχέση με αυτή.
Η αυτοκτονία δεν είναι μοιραίο γεγονός. Γνωρίζουμε, τόσο από την επιστημονική μας γνώση, αλλά κυρίως από την καθημερινή κλινική μας πρακτική και εμπειρία, εδώ και περισσότερα από 13 χρόνια, ότι η πλειοψηφία των αυτοχείρων ενώ είχαν αναζητήσει τη βοήθεια που χρειάζονταν, είτε την είχαν λάβει πλημμελώς είτε δεν την έλαβαν ποτέ. Η επάρκεια των δημόσιων συστημάτων υγείας και υπηρεσιών ψυχικής υγείας, καθώς και η αποτελεσματική και έγκαιρη αξιολόγηση του αυτοκτονικού κινδύνου στις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού αποτελεί κρίσιμος παράγοντας μίας ολοκληρωμένης πολιτικής για την πρόληψη των αυτοκτονιών.
Ενδεικτικές πηγές:
Abreu Minero, A. V. Barker, E. Bedford, R. (2017). Aggression and Violent Behavior. 37, 52–62.
Katerina Standish & Shalva Weil (2021) Gendered pandemics: suicide, femicide and COVID-19, Journal of Gender Studies, 30: 7, 807-818.
Knoll, J. L. (2016). Understanding Homicide–Suicide. Psychiatric Clinics of North America. 39 (4):633-647.
Rouchy, Ε., Germanaud, E., Garcia, M. & Michela, G. (2020). Characteristics of homicide-suicide offenders: A systematic review. Aggression and Violent Behavior. doi: 10.1016/j.avb.2020.101490
Κατσαδώρος Κυριάκος, Ψυχίατρος και Επιστημονικός Διευθυντής της ΚΛΙΜΑΚΑ
Ζαφειροπούλου Δήμητρα, Ψυχολόγος – Κέντρο Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας, ΚΛΙΜΑΚΑ
Πλουμή Βασιλική – Στατιστικολόγος, Κέντρο Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας, ΚΛΙΜΑΚΑ
Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία 1018
Κέντρο Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας